Herbaryum: Genel manasıyla bitkilerin konulup saklandığı yerlerdir. Bu, bir çeşit bitki müzesi gibi düşünülebilir. Koruma bilimsel amaçlı olmaktadır. Yani “bitki materyallerinin bilimsel amaçlar doğrultusunda ve bilimsel yöntemlerle kullanılmak üzere, konulup saklandığı yerlerdir”. 1) Bitkilerin Toplanması ve Bitki Toplamada Dikkat Edilecek Hususlar Teşhis için, asıl olan materyallerin canlı olarak incelenmesidir. Kuru materyallerin incelenmesi ovaryum, sepal, ve petal analizlerinde zorluklar doğurmaktadır. Ancak sıcak suda ıslatmak suretiyle bu zorluklar aşılabilmektedir.

a) Bitkilerin toplanmasında dikkat edilecek hususlar:

1) Toplanacak bitkilerin tüm organlarının yerinde ve eksiksiz olması gerekmektedir. Kök, gövde, çiçek ve meyve gibi organlarının bulunmasına dikkat edilmelidir. Çünkü teşhis için tüm bu organlar tek tek incelenmektedir. Varsa toprakaltı kısımları, taban ve gövde yapraklarının bulunması da ayrıca önemlidir. önemlidir.

2) Eğer bir ağaçsa söz konusu olan, çiçek ve meyve bulunduran bir dalın alınması ideal olandır. Bazen her ikisi de aynı anda bulunmayabilir. Bu durumda farklı dönemlerde örnekler alınmalıdır. İncelenen ağaç dioik ise farklı fertlerden ayrı ayrı örnekler almak esas olandır.

b) Toplama İşlemi İçin Gerekli Araç ve Gereçler:

1) Çeşitli Ebatlarda Plastik Poşetler

2) Çapa veya Zıpkın

3) Harita

4) Yükseklik ölçer

5) Gazete ve Karton

6) Pres ve Pres Kayışı

7) Pusula

8) Küçük Zarflar

9) Plastik şişe ve Kavanozlar

10) Arazi Defteri

11) Çakı

12) Elbise ve Yedekleri

13) Bitkinin yaşadığı ortam hakkında önceden kısa bilgiler.

c) Bitkilerin Preslenmesi:

Bitkilerin toplanmasının ardından yapılacak en önemli olay, toplanan bitkilerin preslenmesi olacaktır. İdeal olanı toplamanın ardından hemen presleme yapmaktır. Beklenildiği zaman, yapraklar ve çiçekler renk değişimine uğrayabilir. Fakat arazide hemen presleme yapılamayabilir. Dolayısıyla presleme işlemi iş sonu veya gün bitiminde hemen yapılmalıdır.

Bazı bitkiler hemen preslense bile, sonradan renk değişimine uğrayabilmektedir. Bu durum teşhis işleminde bazı zorluklar doğurabilir.(özellikle Astragalus(geven) türleri)bunun aşılabilmesi için bitkinin bu gibi özelliklerin arazi defterinin “özellikler” kısmına not edilmesi gerekmektedir.

c.1) Presleme Nasıl Yapılır?

-- Bitkiler gazete kağıtları veya kurutma kartonları arasına konulur. Bu işlem için her gazete kağıdı arasına bir bitki konur ve eğer bitki küçük ise birkaç tane yan yana konabilir. Ama birbirlerine değmemelerine dikkat edilmelidir.

- Bitkilerin temiz olması da çok önemlidir.

- Bazı yaprakların alt bazılarının ise üst kısmı yukarı gelecek şekilde yerleştirilmelidir.

- Çok nazik olan bitkilerin petallerinin alt ve üst kısımlarına kurutma kağıdı konulmalıdır. Örneğin papaver (gelincik)

- Eğer bitkilerin boyu 30-35 cm üzerindeyse “V” yada “N” harfi şeklinde yerleştirilir.

- Bitkilerin herhangi bir yerinde böcek yeniği, eksiklik veya mantar bulaşması gibi sorunlar varsa ya bu kısımlar atılmalı yada bitki prese alınmamalıdır.

- Bileşik petalli olanların yanına ayrıca çiçeklerin petalleri bir yerinden kesilerek birkaç tane konur.

- Soğanlı bitkiler yada yumrulu bitkilerin. Bu kısımları bir süre daha gelişir. Ve uzama gösterebilir. Dolayısıyla zaten büyük olduklarından preste kabalık yaparlar. Soğanlar küçükse ikiye bölünür, daha büyükse dairesel olarak kesilir ve o şekilde preslenir.

- Bazı bitkiler etlidir(sukkulent). Ve kurumaları da zor olmaktadır. Bu bitkiler için yapılması geren ise ayrı bir prese koymak veya presin en altına bırakmaktır. Ayrıca sukkulent bitkiler, özel bir karışım (%30-50 lik alkol + 1-2 damla gliserin) içinde de saklanabilirler. Güneşte tuzlanarak kurutmak ise bir diğer yöntemdir.

Bu hususlara dikkat edildikten sonra şimdi sıra pres tahtalarına bitkilerin yerleştirilmesinde; Öncelikle pres tahtasının üzerine bir boş bir gazete yada karton konur. Onun üzerine bitki bulunan bir gazete konur. Sonra yine boş bir gazete ve bitki bulunan bir tane, işlem bu şekilde, tüm bitkiler yerleştirilinceye kadar devam eder. En sonunda diğer pres tahtası da en üste konur ve pres kayışlarıyla iyice sıkıştırılır.

d) Kurutma İşlemi:

Bu işlem iki şekilde yapılmaktadır.

Doğal Kurutma: Preslerimizdeki nemlenen kağıt ve kartonlar her gün sistematik olarak değiştirilir. Kağıt ve kartonlar tekrar tekrar kurutulup kullanılabilir Yapay Kurutma: Bu işlem ise genellikle ısıtıcılarla yapılır.ısıtıcıya yakın olarak yerleştirilen presler sık sık çevrilerek kurutulması sağlanır. 6 saatte bir karton ve kağıtlar değiştirilir.

Kurutma işlemlerinden sonra, kuruyan bitkiler presten çıkarılır ve diğer bitkiler preslenmeye devam edilir. Bitkilerimiz tamamen kurumadan presten çıkarılmamalıdır. Ayrıca kuruyan bitkiler teşhis yapılıp kartonlara yapıştırılana kadar bulundukları kartonlardan çıkarılmamalıdır. Tüm bitkilerin kurutulmasının ardından bitkilerin koleksiyon haline getirilme işlemlerine geçilir.

Yapay kurutma işleminin sakıncaları

- Bitkiler daha çabuk kırılgan hale gelirler.

- Bitkilerin üzerindeki gümüşi ve mumsu tabaka kaybolur.

- Diğer yöntemlere oranla daha yüksek renk kaybı meydana gelir.

e) Bitkilerin Kaydedilme İşlemleri:

Araziden toplanan bitkilere ait ilk bilgilerin kaydı, toplama sırasında ve presleme yapılırken olmalıdır. Bu bilgiler arazi defterine yapılmalıdır. Bu bilgiler bitkilerin dolaba yerleştirilip dolaba yerleştirilip bilimsel değer kazanması için etikete yazılacak olan bilgilerdir.

NOT: Arazi defterinin “no” kısmına ayrıca eğer toplama işlemin de yalnız değilsek, diğer kişilerin isimleri de yazılmalıdır. Bunun sebebi bilimsel ahlakın bir gereğidir.

f) Örneklerin Koleksiyon Haline Getirilmesi:

Bitkilerin yapıştırılacağı 25-42 lik kartonlar bu işlem için uygun olanlardır. Bitkileri yapıştırma işlemi ; öncelikle bir cam üzerine ince bir tabak ağaç tutkalı sürülür. Bitki tutkal üzerine konur. Bir pens ile bastırılır. Yine pens aracılığıyla bitki bulunduğu cam üzerinden alınır ve karton üzerine konur ve yapıştırılır. Bitki yapıştırılan kartonlar üs üste konur. en üste bir ağırlık bırakılarak bir gün süre ile beklenir.

Bu yöntemin bir sakıncası vardır. Bitkinin alt kısımları kullanılamaz.

Diğer bir yöntem ise bitkiyi kartona banlar ile yapıştırmaktır. Yapıştırma işleminden sonra eğer istenirse, genellikle kök kısmına yakın bir yerden de ayrıca bitki kartona dikilebilir. Dikiş işlemi zayıf bitkiler için gereksizdir.

Kartonun sağ alt köşesine bitkiye ait bilgilerin bulunduğu etiket yapıştırılır.

Sol üst köşeye ise bitkinin çeşitli kısımlarının bulunduğu küçük zarflar yapıştırılır.

g) Herbaryum Kodları:

Tüm herbaryumların bir kodu vardır. Bu kodlar aynı zamanda da dünyada da geçerlidir. Çeşitli herbaryumlar ve kodları aşağıda yazılmıştır.

Türkiye’deki Herbaryumlar

- Ankara Üniversitesi Fen - Edebiyat Fak. Herbaryumu: ANK

- İstanbul Üniversitesi Eczacılık Fak. Herbaryumu : ISTE

- Ege Üniversitesi Fen Fak. Herbaryumu : EGE

- İstanbul Üniversitesi Fen Fak. Herbaryumu: ISTF

- İstanbul Üniversitesi Orman Fak. Herbaryumu: ISTO

- Gazi Üniversitesi Fen Fak. Herbaryumu: GAZI

Dünya'daki Önemli Herbaryumlar

- Kew Herbaryumu: Londra da bulunur (en çok örneğe sahip (İngiltere)): K

- Edinburg Herbaryumu(İskoçya): E

- Berlin Herbaryumu (Almanya): B

- Leningrad Herbaryumu: Sentpetersburg da bulunur(Rusya): LE

- Paris herbaryumu(Fransa): P

- Cenevre herbaryumu (İsviçre): G

- Genova herbaryumu(İtalya): GE