A-GENEL KARAKTERLERİ VE MORFOLOJİSİ
Yaprak gövdenin yanal organlarından biridir. Vejetasyon noktasının altında,tunica dokusunun papilleşmesi ile çıkıntılar oluşur.Bunlar yaprağın ilk taslaklarıdır. Vejetasyon noktasından aşağılara doğru inildikçe bu çıkıntılar yaprakları oluşturur. Yapraklar gövde ve dalların belli bölgelerinde düğüm (nodyum) yerlerinden çıkarlar.

Yapraklar sınırlı büyüme gösterdiğinden kısa sürgün olarak kabul edilir.Fotosentez gibi hayati olayları gerçekleştirdiği için geniş bir yüzeye sahiptir.Yapraklar gövde eksenine dik olarak yassılaşırlar ve bilateral simetriktirler.Yaprağın iç kısmı (dorsali), dışına(ventrali) göre fazla farklı olmadığı için yaprakta dorsaventralite vardır.

YAPRAĞIN KISIMLARI : Bir bitkinin gelişmiş yaprağı öncelikle damarlı bir yapı olan “oya = lamina” ‘dan ve ayanın altında uzanan bir “sap = petiol” ‘dan oluşur. Bu sap kalınlaşır, genişler ve “yaprak kını = vagina” ‘ yı teşkil eder. Yaprak kınının üst tarafının sağ ve solunda yer alıp gelişiminin erken safhalarında beliren ve yan yapraklara karşılık gelen organcıklara “stipül” denir.

Öyleyse yaprağı genel olarak dört kısma ayırabiliriz.
1 – Yaprak ayası (Lamina)
2 – Yaprak Sapı (Petiolus)
3 – Kulakçıklar (Stipüller)
4 – Kın (Vagina)
Bazı bitkilerde bu kısımlardan bazıları eksik olabilir.

Örnek: Baklagillerde sap kısmı eksikken kın kısmı iyi gelişmiştir. Tütünde ise kın ve sap bulunmaz.

1 – Yaprak Ayası : Yaprak ayası damarlı bir yapıya sahiptir. Fotosentez ve terlemenin büyük bir kısmı burada olur. Yapraklar ayanın parçalı ve düz olmasına göre gruplara ayrılır;

a) Basit Yapraklar: Bu yapraklar tek parça halindedir. Bunlar ayanın şekline göre oval, kalpsi, dilsi ya da yaprağın kenar yapısına göre düz, dişli ve loplu gibi isimler alabilir.

Ayanın şekline göre basit yapraklar: a:iğnemsi, b=şeritsi, c=dilsi, d=oval, e=yuvarlak, f=kalpsi, g=üçgensi, h=oksu basit yapraklar

Kenar şekline göre basit yapraklar: a=düz, b=testereli, c=dişli, d=basit loplu, e=elsi loplu

b) Bileşik Yapraklar: Bu yapraklarda aya parçalara bölünmüştür. Bunları da aşağıdaki gibi ayırabiliriz;

1- Tüysü “Pinnat” Yapraklar : Yaprak ayası orta damara dik eksenler boyunca parçalanır. Tüysü Yapraklarda en uçtaki yaprakçık tek ise tüysü (imperipinnat) iki ise çift tüysü (peripinnat) adı verilir.
2- Elsi “Palmat” Yapraklar : Parçalanma orta damara paralel eksenler boyunca da olur. Bu durum sonucunda üç lop meydana gelmişse “üç loplu yaprak” (trifoliat) , çok lop meydana gelmişse “elsi = palmat” yaprak oluşur.

Bileşik yapraklar: a:trifoliat, b=palmat, c=katmerli pinnat, d=pinnat yaprak

Yaprak Kısımlarının Gelişimi : Yaprak taslağı ilk safhalarda bir kabartı halinden boğumlanarak alt (hipofil) ve üst (epifil) kısımlarını oluşturur. Sonraki safhalarda ise hipofilden yaprak kını ve kulakçıklar (stipüller) oluşur. Epifil ise yaprak ayasını oluşturacak şekilde genişler. Sonrasında epifilin üst bölgelerinde petiolün oluşmasıyla normal bir yaprak meydana gelir.
Ayada Damarlanma Şekli : Ana gövdeden ayrılan iletim demetleri ayaya gelirler, burada dağılarak damarları oluştururlar. Dört çeşit damarlanma şekli vardır.

a) Dikotom = Çatalsı Damarlanma : Yan kolların çatal şeklinde ayrılmasıyla oluşur.Böyle damarlanmaya bazı eğreltilerde ve gymnospermoe lerde rastlanır. Adianthum, ginkgo için tipiktir.
b) Basit damarlanma : Tek bir damar vardır. Bu durum kara yosunu, Lycopodium, Pinus, Cupressus da görülür.
c) Ağsı Damarlanma : Bir orta damarın etrafında ağ manzarası çizerek oluşur. Yüksek yapılı bitkilerin genelinde görülür. Muzlar için tipik bir damarlanmadır.
d) Paralel Damarlanma : Orta damara paralel şekilde oluşan damarlanmadır. Yüksek bitkilerde monokotiller için tipik bir damarlanmadır.

a=kara yosunu yaprağında tek damarlı damarlanma, b=ginkgo yaprağında dikotom damarlanma, c=tipik dikotil yaprakta ağsı damarlanma, d=tipik monokotil yaprakta paralel damarlanma

2 – Petiol (sap) : Petiol ayayı taşır ve onu gövdeden uzaklaştırır. Sapın genel olarak altı yuvarlakça üstü ise olukumsudur. Tam silindir gibi de olabilir. (Tropeolum, Nympheae) Buna karşılık ya ayanın yüzeyine paralel (citrus) ya da yanal olarak (kavak) yatsılaşabilir.
Bazı hallerde Petiol’un alt kısmı şişer ve şamandra vazifesi görür. Bazı durumlarda da Petiol aya düzleminde yatsılaşır ve ayanın görevini üstlenir. Bu durumda “Fillot” adını alır. Petiol’un ayaya bağlanışına göre yaprakları ayırabiliriz.

A=tipik olan üst tarafı çukurlaşmış petiol, B=yuvarlak petiol C=yana yassılaşmış petiol, D=üstten alta doğru yassılaşmış petiol, E=Accacia’da yaprak şeklini alıp asimilasyon yapan petiol
a) Petiolar Yaprak : Petiol’un ayanın ucuna eklenmiş haline denir.
b) Peltat Yaprak : Petiol’un ayanın merkezine eklenmiş haline denir. Örnek : Latin çiçeği
c) Stipular Yaprak : Petiol’un gövdeye bağlandığı noktanın iki yanında az veya çok gelişmiş iki Stipula bulunur. Bunlara Stipular yapraklar denir. Bunlar genelde küçük fakat Viola ve bezelye de olduğu gibi nadiren büyüktürler.
d) Sesil Yapraklar : Bu tür yapraklarda sap kısmı körelmiştir. Genellikle tek kotiledonlu bitkilerde görülür.

Petiolun Aya’ ya bağlanışına göre ayırt edilebilen yaprak tipleri : I – Peltat, II = Perfoliat, III –Stipülat, IV – Sesil yapraklar

3 – Yaprak Kını : Sapı gövdeye bağlayan fazla gelişmemiş bir bölgedir. Fakat özellikle Umbelliferae’lerde gelişmiştir. Bu familyada yaprak kını gövdeyi kuşatarak yan tomurcukları da içine alır. Bu halde iken yaprak kını “Okrea” adını alır. Buğdaygillerde de yaprak kını çok gelişmiştir ve genç sürgünleri muhafaza eder. Bu bitkilerde kının ayaya bağlantı noktasının üstüne uzanan zarımsı ve kının devamı olan yapıya “Ligula” denir. Kının bulunmadığı hallerde de buna rastlanır.

Başlıca yaprak diziliş tipleri; Dairesel (Vertisillat), Karşılıklı (Dekussat), Almaşlı (Spiral) yapraklardır. Yaprak dizilişlerinde bazı önemli olaylar şunlardır;
a) Birbirini takip eden yapraklar arasındaki açılar daima eşittir.
b) Dairesel ve karşılıklı dizilişte; üst halkanın yaprakları alttakinin aralarına rastlarlar.
Almaşlı dizilişte; yapraklar spiralleşme esnasına göre düzenlenmiştir.