İnsan nasıl anımsıyor ?

Neden Unutuyor ?

Bu konuda bilim adamlarının yaptığı araştırmalarda şu temel hususlara değinilmiş.

Yaşlılığı durdurmanın yollarından biri, insanın belleğini genç tutmak. Bellek kaybını önlemek konusunda bilim neler yapıyor?

Salyangozların anatomisinde rastlanan bazı genler, insanlar üzerinde etkili olabilecek benzeri maddeleri araştırmaya yöneltiyorsa da, endişeleri ortadan kaldırmıyor. Nitekim, insanlık adına yapılan bir dizi buluş, teknolojinin ve ticaretin ağına düştüğü anda, yararlı olma özelliğini yitiriyor.

İnsan, hatırlama işlemini nasıl gerçekleştiriyor; ya da nasıl olup unutuyor?

Suda yaşayan salyangozların, güçlü bir hafızası olduğu kimin aklına gelirdi? Fakat, özellikle de Aplysia olarak tanınan bir deniz salyangozu, belki de insana yeni ufuklar açacak, unutkanlığını giderecek!..

NewYork'daki Kolombiya Üniversitesi'nde görevli biokimya profesörü Eric Kandel, 40 yıldan bu yana dev deniz salyangozları üzerindeki araştırmalarını sürdürüyor. Kandel için, boyu bir metreye yaklaşan ve ağırlığı 16 kiloya ulaşabilen aplysia salyangozu, insandaki hafıza ve ona bağlı işlemlerin daha iyi anlaşılabilmesi yolundaki en uygun canlı.

İnsan vücuduna baktığımızda, beynin diğer organlardan çok farklı bir yanı yok. O da diğer organlar gibi, karmaşık biyolojik bir sistem doğrultusunda işlem görürken, 100 milyar sinir hücresi tarafından yönlendiriliyor. Bu sinir hücrelerinden her biri, nöronlar arasındaki binlerce irtibatı kurabilecek yapıdadır. Profesör Kandel, aradan yüzyıllar da geçse, tam anlamıyla çözülemeyeceğini vurguladığı sinir ağının, vücudumuzdaki en karmaşık yapılardan biri olduğunu belirtiyor.

Yapılan araştırmalarda, arılarda bir milyon, aslanlarda ise yaklaşık on milyar sinir hücresine rastlanıyor. Salyangozun sinir hücreleri yirmi bini geçmiyorsa da, hücrelerinin çapı insanınkine oranla bin kat daha büyük; dolayısıyla da mikroskop altındaki incelemelere çok elverişli.

Salyangozların anatomik yapısı, düzenli bağlantıları kolayca ele verirken, üç ana işlem etrafında yoğunlaşıyor: yemek, dinlenmek ve çiftleşmek. Fakat, laboratuvarlarda eğitilen salyangozların, öğrenemeyeceği birşey yok gibi.

Aplysia, kendisine uygulanan elektrik akımı aracılığıyla, çenesi ve soluk borusunu farklı hızlarda geri çekebiliyor. Kısa ve uzun süreli hafızaya kaydedebildiği tepkilerin, sinir hücreleri içerisinde hangi biokimyasal işlemleri harekete geçirdiği, mikroskobun yanı sıra moleküler ölçüm aletleri ile saptanıyor.

Dışardan gelen uyarılma ile birlikte beyindeki kaslar dürtülüyor. Dolayısıyla da bu kasların içerisindeki, motorik sinir hücrelerinden biri harekete geçiyor; ardından da fiziksel, biyolojik ve kimyasal bir dizi işlem sürerken, her sinir hücresi, aldığı iletiyi bir sonrakine iletiyor. Daha ziyade hücrenin çekirdeğinde seyreden bu işlemler, hücre sıvısı içindeki tüm birimlere yansıyor. Özellikle de hücre duvarındaki sinopsis noktalarına...

Tıp terminolojisinde sinopsis olarak bilinen ve iki hücre arasındaki kısa devre noktası olarak tanımlanabilecek zaman aralığında, bilgiler özet halinde bir diğer hücreye aktarılıyor adeta! Bu esnada meydana gelen işlevlerin birçoğu, kısa ya da uzun süreli sinopsisleri belirliyor. Daha güçlü uyarılarda, iletiler çok daha hızlı biçimde aktarılıyor. Araştırmacılara göre, hücreler arasındaki iletkenliğin hızı, hatırlama sırasında önemli bir rol oynuyor.

Hücreler arasındaki iletişimin gerçekleşmesi için salgılanan bazı maddeler ise, geçişi kolaylaştırıyor, akışkanlık sağlıyor. Serotonin ya da glutamat, hücre sıvısı içindeki iyonların geçeceği kanalları açarken, aynı zamanda kimi protein molekülleri ve katalizatörler devreye giriyor. Bu protein moleküllerinin ve katalizatörlerin açığa çıkmasına da, hücre çekirdeğinde bulunan genler sebep oluyor.

Hücreler arası bilgi aktarımının hücre sıvısı yoluyla gerçekleşmesini denetleyen en önemli genlerden biri, Profesör Kandel'in salyangozun anatomisinde bulguladığı 'creb geni'. İki sinopsis noktası arasındaki yönlendirmeyi sağlayan 'creb' işlemi destekleyen ve engelleyen olarak iki farklı şekilde bulunuyor hücre çekirdeğinde. Normal şartlar altında dengede bulunan creb1 ve creb2, dışardan gelen uyarının süresi uzadıkça, uyarının iletilmesinden sorumlu olan creb1 geninin, diğerinden daha aktif duruma geçmesiyle dengeyi yitiriyor. Böylelikle devreye giren bir dizi daha farklı genler aracılığı ile, tekrar eden uyarı hafızaya alınıyor. Uyarı ne denli sık tekrar ederse, uzun süreli hafızaya almayla birlikte, öğrenme ve hatırlama dediğimiz işlemlerin ön safhası tamamlanıyor.

Sinekler, fare ve sıçanlar üzerinde yapılan daha farklı deneyler de, creb geninin hafıza ve hatırlamaya yönelik etkin bir konumu olduğunu bir kez daha ortaya koyuyor. Amerikalı Tim Tully ve Jerry Yin, sinekleri kullanarak yaptıkları bazı deneylerde, onlara verdikleri yüksek miktardaki creb1 geni sayesinde, arda arda tekrar etmek suretiyle öğrendikleri bazı hareketleri bir ya da iki tekrar sonrasında öğrenebildikerini fark etmiş. Bir hafta gibi bir süre boyunca, hafızaya aldıkları verileri yeniden hatırlayabilen sinekler, salyangozlar bir yana, insanlarda böyle bir genin olup olmadığı bile, henüz belli değil.

Kandel gibi, daha birçok uzman ve farmakolog, insanlar üzerinde aynı etkiyi yapacak maddeleri araştırmayı sürdürürken, yaklaşık 200 kadar etkin maddenin hafızayı etkileyebileceği ileri sürülüyor. Fakat şu ana dek, yalnızca Alzheimer olarak bilinen ve giderek yaygınlaşan bir hastalık üzerinde yoğunlaşan araştırmacılar, henüz kesin bir sonuca varmış değiller.

Öte yandan, hafızayı canlandıracak bir madde bulunmasıyla birlikte, insanlığı tehdit edebilecek yeni tehlikelere de dikkat çekiliyor. Bu girişimleri, bioteknik şirketlerinin ve eczacılık alanında faaliyet gösteren kuruluşların lehine kullanılacak yersiz araştırmalar olarak niteleyen birçok eleştirel gözlemci var.

Nitekim, bilimsel alanda yapılan birçok araştırmanın, ilk safhada insanlığın yararına kullanılıp hemen akabinde ticari amaçlara alet edildiği günümüzde, atılacak her adımın çok iyi düşünülmesi gerektiğine değinenlerden biri de, profesör Kandel ''Teknoloji ve maddenin hakimiyeti altına girmiş bulunan dünyamız, yakın gelecekte çok daha büyük tehlikelere maruz kalabilir...'' şeklinde görüşlerini belirtiyor.